بهرام آقاخانی چگنی

بسم الله الرحمن الرحیم

 موضوع :  شعر و قصه و تاثیر آن بر آموزش مقطع ابتدایی

 استاد راهنما : جناب آقای بهرام آقاخانی چگنی

 محقق : مهسا کیانی دانشجوی مرکز آموزش عالی زینب کبری(س) بروجرد، اردیبهشت94                                          

چکیده

ادبیات هنری کلامی است که برای بیان احساس، عاطفه و اندیشه انسانی به کار می رود و در آن عامل تخیل دخیل است و در ضمن با دنیای واقعی نیز ارتباط معنا داری دارد. طبق این تعاریف ادبیات در زمره هنرها طبقه بندی می شود و چیزی که آن را از دیگر هنرها جدا می کند، ابزار سازنده ی آن یعنی کلام (زبان) است.

       هدف از تدوین این مقاله بررسی تاثیر آثار ادبی بر آموزش کودکان مقطع ابتدایی استو اهمیت این مسئله از آنجایی است که یادگیری بچه ها با استفاده از آثار ادبی تسهیل می شود و تاثیر دروس با استفاده از ابزار ادبی در رشد فکری و زبانی کودکان به مراتب بیشتر خواهد شد و این امر در روند آموزش به معلم کمک می کند.

       در این مقاله ابتدا ادبیات، ادبیات داستانی و اقسام آن و همچنین شعر و پس از آن تاثیر این موارد بر دانش آموزان مقطع ابتدایی مورد بررسی قرار گرفته است.

       در این تحقیق و پژوهش پنج کتاب و دوازده مقاله مورد مطالعه قرار گرفت تا بدین وسیله با آثار ادبی از جمله شعر و قصه آشنا و تاثیر آنها را بر آموزش مقطع ابتدایی مورد بررسی قرار دهیم.

کلید واژه :  آثار ادبی – داستان – شعر – قصه – دانش آموزان – مقطع ابتدایی

مقدمه

 به طور کلی نیمه دوم قرن شانزدهم دوره ای بود که در آن برای نخستین بار آیین ادبی جامعی برای خلق آثار ادبی به وجود آمد. این آیین و قواعد دارای اصولی بودند که حتی تا پایان قرن هجدهم نیز ارزش و اعتبار خود را از دست ندادند و در آغاز قرن هفدهم مایه ی ایجاد مکتب کلاسیسیسم شدند.

تعیین تاریخ دقیق و معین به عنوان مقطعی مطمئن برای شروع ادبیات کودکان کار دشواری است اما با مروری بر تاریخ پیشینیان می توان نخستین زمزمه های مادران برای کودکانشان را به عنوان شکلی از ادبیات یا به عبارتی ادبیات شفاهی کودکان دانست. قصه و افسانه و نقل و حکایت و متل ها و ذکر وقایع و حوادث و داستان سرایی و حتی لالایی های مادران در گوش فرزندانشان از قدیمی ترین وسایل پیوند بشر با تمدن و فرهنگ آباء و اجدادی است که نقش بسیار موثری در پرورش کودک ایفا می کند.

 هم زمان با نهضت مشروطیت با توجه به تحولاتی که در همه ی زمینه های اجتماعی و فرهنگی جامعه ی ایران بوجود آمد، ادبیات داستانی ایران نیز دچار دگرگونی شد. در این زمان داستان نویسی به معنای نوین آن رواج پیدا کرد. یعنی نوعی ادبیات متفاوت با نوع قدیمی ادبیات داستانی ایران ( قصه ) رواج یافت. بر اثر ترجمه رمان ها و داستان های کوتاه خارجی ( فرانسوی، روسی و انگلیسی ) و تاثیر این متون، نوشتن داستان به شیوه ی اروپایی در ایران معمول گشت.

هدف از ارائه ی این مقاله آشنایی دانش جویانبا آثار ادبی، به ویژه شعر و قصه و تاثیر آن بر دانش آموزان مقطع ابتدایی است.

 در این مقاله ابتدا به تعریف ادبیات، ادبیات داستانی و اقسام آن و همچنین توضیحاتی در رابطه با شعر و بعد از آن به کاربرد این آثار ادبی در آموزش مقطع ابتدایی پرداخته شده است.

علاوه بر این که مطالعه ی آثار ادبی می تواند تاثیرات بسزایی در کودکان داشته باشد؛ از جمله کمک به درک و فهم بهتر و تغییر نگرش، افزایش دامنه لغات، آشنایی با فرهنگ های مختلف و . می تواند به عنوان ابزاری جهت تسهیل آموزش در این مقطع مورد استفاده قرار گیرد و وظیفه معلمین و والدین ایجاد انگیزه در کودکان برای مطالعه ی این آثار است.

 امید است خوانندگان و به ویژه دانشجویان و معلمان، با مطالعه ی این مقاله و مقاله هایی از این قبیل، به اهمیت و فایده ی آثار ادبی در آموزش مقطع ابتدایی پی برده و به صورت کاربردی از آن استفاده کنند.

ادبیّات

هنری کلامی است که برای بیان احساس، عاطفه و اندیشه انسانی بکار می رود و در آن عامل تخیل دخیل است و در ضمن با دنیای واقعی نیز ارتباط معنا داری دارد. طبق این تعاریف ادبیات در زمره هنرها طبقه بندی می شود و چیزی که آن را از دیگر هنرها جدا می کند، ابزار سازنده ی آن یعنی کلام (زبان) است.

   ادبیات به دو نوع اصلی یعنی شعر و نثر تقسیم می شود و چون واژه ی نثر فقظ صورت مکتوب قصه ها و داستان ها را دربرمی گیرد و ادبیات شفاهی را شامل نمی شود، به جای آن از اصطلاح " ادبیات داستانی " استفاده می کنیم.

ادبیّات داستانی

به طور کلی به یک اثر تخیلی منثور اطلاق می شود و بر آثار ادبی دلالت دارد که دربرگیرنده ی؛ قصه، انواع داستان، رمان و نمایشنامه است.البته ناگفته نماند که منظومه های غنایی و بزمی مثل ویس و رامین، خسرو شیرین و شاهنامه با وجود اینکه دارای محتوای داستانی هستند؛ جزو ادبیات داستانی به شمار نمی آیند.

داستان

توالی حوادث واقعی و تاریخی یا ساختگی است؛ بنابراین تسخیرعمل به وسیله ی تخیل را ارائه می دهد. خصلت بارز داستان این است که بتواند ما را وادار کند که بخواهیم بدانیم بعد چه اتفاقی می افتد؛ از این رو داستان کیفیت عامی است که بنیاد هر اثر خلاقه را می ریزد و تقریبا هم معنا و مترادف ادبیات است.

قصّه

آن نوع ادبی خلاقه است که از دیرباز رایج بوده و بیشتر جنبه ی غیرواقعی دارد. قصه ها دارای ویژگی هایی چون خرق عادت، پیرنگ ضعیف، مطلق گرایی، کلی گرایی، ایستایی، فرضی بودن زمان و مکان، همسانی قهرمانان در سخن گفتن، اعتقاد به سرنوشت، شگفت آوری، استقلال حوادث و کهنگی هستند و همچنین از لحاظ ساختار زبان شناختی متن، شکلی ساده و ابتدایی دارند و سبک آنها روایتی و نقلی است و گونه ی زبانی در قصه ها اغلب محاوره ای و گفتاری است و اصطلاحات و ضرب المثل های عامیانه در آنها زیاد یافت می شود.

قصه انواعی دارد:

افسانه ی تمثیلی: کلیله و دمنه، مرزبان نامه؛

افسانه ی پریان: هزارویک شب؛

افسانه ی پهلوانان: اسکندرنامه، سمک عیار، ابومسلم نامه؛

حکایت اخلاقی: گلستان، جوامع الحکایات، قابوس نامه؛

اسطوره: اسطوره ی باران، آناهیتا و.

   موضوع قصه ها نیز متفاوت است؛ چون شرح فنون کشورداری، شرح احوال و کرامات عرفا و بزرگان دینی و مذهبی، مفاهیم عرفانی و مذهبی و دینی، تاریخی و واقعی و فلسفیی، تعلیم و تربیت و.

انواع قصه های کودک و نوجوان از نظر محتوا

الف) قصه های ارزشی. این قصه ها علاوه بر تقویت ادراک زبانی کودکان، بر تبلیغ و توسعه ی ارزش های الهی و انسانی در اذهان کودکان و نوجوانان دور می زند.

ب) قصه های خنثی. این نوع قصه ها علاوه بر تقویت ادراک زبانی کودکان جنبه ی سرگرمی هم دارند.این کتاب ها بیشتر جنبه ی تجاری دارندو جزو کالای فرهنگی محسوب نمی شوند.

ج) قصه های ضد ارزشی. در این نوع قصه ها ارزش های اصیل انسانی فراموش شده در عوض روحیه ی تن پروری، گوشه گیری، ظلم پذیری و بخصوص " شانس پذیری" به کودکان القا می شود که معلمان دوره دبستان باید با هوشیاری از این کتاب ها برای قصه گویی یا معرفی آنها به والدین کودکان خودداری کنند.

داستانک

به داستانی بسیار کوتاه گفته می شود که شامل یک صفحه یا حتی چند کلمه یا سطر است و از داستان کوتاه کمتر است.

 داستانک انواعی دارد :

 کوتاه کوتاه ( کمتر از 250کلمه )

 برق آسا ( بین 250 تا 750 کلمه )

 ناگهانی ( 1750 تا 2000 کلمه )

داستان کوتاه

نوعی از ادبیات منثور است که از فرهنگ اروپایی مایه گرفته و مستم قوه ی تخیل می باشد. داستان کوتاه معمولا دارای یک واقعه ی مرکزی یا واقعه ی ضمنی است که حوادث و وقایع دیگر برای تکمیل و مستدل جلوه دادن آن واقعه آورده می شود. داستان کوتاه برشی از یک زندگی است. داش آکل صادق هدایت و گیله مرد بزرگ علوی نمونه هایی از داستان کوتاه است.

میرصادقی به نقل از فرانک اوکانو، نویسنده ایرلندی، برای داستان کوتاه سه رکن قائل شده است:

  الف)  شرح

  ب)  گسترش (مضمون و درون مایه ی داستان گسترش می یابد و داستان رو به اوج می رود. )

  ج) نمایش حاصل داستان ( مضمون و درون مایه ی داستان تحقق می یابد.)

داستان بلند

از لحاظ کمی از داستان کوتاه بلند تر و از رمان کوتاه تر است. درواقع داستان بلند وصلتی است میان داستان کوتاه و رمان که در آن ویزگی های داستان کوتاه با خصلت های رمان درهم می آمیزد. در داستان بلند نویسنده می کوشد که داستان کوتاه را از فشردگی و اختصار ذاتی خود بیرون آورد و از امکانات رمان در زمینه ی گسترش شخصیت ها و درون مایه و موضوع نیز بهره بگیرد. بوف کور هدایت و مسخ کافکا نمونه هایی از داستان بلند است.

رمان

مهمترین و معروف ترین شکل تبلور یافته ی ادبی روزگار ماست که با " دن کیشوت" اثر سروانتس اسپانیایی(1616 _1547 ) تولد یافت.

     رمان روایت منثور داستانی است که نشان دهنده ی تصویر زندگی واقعی، مخصوصا تصویر بحران های عاطفی در پهنه ی زندگی مردان و ن است.

     رمان ها انواعی دارند چون پیکار سگ (شرح زندگی مردم تهی دست) گوتیک ( رمان آمیخته به سحر و جادو) تاریخی، رسالتی (که در آن از مسائل ی، اقتصادی، مذهبی و. سخن می رود.) روان شناختی، جریان سیال ذهن، خیالی و وهمی (مثل رمان های علمی، نمادین) و. . از رمان های معروف غیر ایرانی به جنگ و صلح و بینوایان و از رمان های ایرانی به کلیدر، چشم هایش، سو و شون و . می توان اشاره کرد.

نکته :

مهم ترین دلیل رونق ادبیات داستانی ( از جمله رمان و داستان کوتاه ) در ایران را باید در دو چیز دانست :

الف) واقعگرایی : داستان کوتاه و رمان برخلاف قصه های قدیمی می تواند وقایع و مظاهر واقعی زندگی را با نظری انتقادی تشریح و تفسیر کندو در عین لذت بخشیدن به خواننده و سرگرم کردن او، آموزنده و سازنده نیز باشد.

ب) شکستن انحصار طبقاتی : رمان و داستان کوتاه برخلاف شعر و قصه در انحصار طبقات برگزیده، یعنی اشراف، شاهزادگان و قهرمانان نیست و به همه طبقات مردم اعم از فقیر و غنی، زن و مرد و شهری و روستایی توجه یکسانی دارد. نویسندگان ایرانی با بهره گیری از خصوصیات ملی و مضامین بومیو محلی از قالب های شناخته شدهاین هنر کلامی سود بردند و آثار معتبر و ماندگاری از خود بر جای گذاشتند.